Bệnh dại: Dấu hiệu nhận biết, thời gian phát bệnh, điều trị dự phòng

Hiện nay công tác phòng chống bệnh dại ở Việt Nam rất được coi trọng vì cho đến nay, bệnh dại chưa có thuốc điều trị đặc hiệu. Chúng ta phong tỏa bệnh dại bằng cách tiêm vắc xin phòng dại cho súc vật nuôi như chó, mèo… Tuy nhiên không phải nhà ai cũng tuân thủ lịch tiêm phòng dại ở địa phương. Khi bị một con chó cắn có rất nhiều người băn khoăn: “bị chó dại cắn bao lâu thì phát bệnh”, ” Xét nghiệm bệnh dại như thế nào”, ” biểu hiện của bệnh dại như thế nào?”…. Bài viết này songkhoemoingay.com xin chia sẻ tới các bạn tổng quan về bệnh dại.

Khái niệm

Bệnh dại là bệnh viêm não tủy cấp tính dao virus dại gây nên. Trên thế giới bệnh thường lưu hành ở các nước thuộc khu vực châu Á, châu Phi. Tại Việt Nam bệnh dại lưu hành ở nhiều địa phương, chủ yếu là các tỉnh miền núi. Bệnh tăng cao vào mùa nắng nóng từ tháng 5 đến tháng 8 hàng năm.

Tác nhân gây bệnh

Virus dại thuộc họ Rhabdoviridae, giống Lyssavirus có vật chất di truyền là ARN, vỏ ngoài Lipid.

 Pasteur chia virus thành 2 loại:

• Virus dại đường phố: độc lực mạnh, gây bệnh dại ở súc vật và người
• Virus dại cố định: virus được nuôi cấy trong phòng thí nghiệm, giảm độc lực, không gây bệnh dại, dùng trong điều chế vaccin.

 Virus dại có sức đề kháng yếu dễ bị bất hoạt bởi nhiệt độ ( chết ở 100 độ trong 1 phút), dễ bị phá hủy bởi chất hòa tan lipid ( xà phòng, ether, cloroform, acetone), rất nhạy cảm với tia cực tím và bị bất hoạt nhanh chóng trong dung dịch cồn, cồn iot. Virus có thể sống 1-2 tuần ở nhiệt độ thường

Nguồn bệnh

Bệnh lây từ động vật sang người là chủ yếu qua vết cắn, hút máu từ các loài thú bị dại ( chó sói, chồn, cáo…) hoặc gia súc bị dại ( chó, mèo, lừa, ngựa, bò….)

Đường lây

 Qua da và niêm mạc: Virus dại có trong nước bọt của súc vật bị dại, lây truyền từ động vật này sang động vật khác và sang người qua da và niêm mạc bị tổn thương do súc vật cắn, cào, liếm hoặc khi làm thịt súc vật bị dại. Rất hiếm gặp bệnh dại mắc qua đồ vật trung gian bị dính nước bọt động vật dại trên người lành có sẵn vết thương.

 Qua đường hô hấp: Gặp ở Nam Mỹ, khi người vào hang động có loài dơi mang virus dại cư trú

Cơ chế bệnh sinh

 Sau khi xâm nhập cơ thể qua tổn thương da, niêm mạc, virus dại tồn tại trong vết cắn một thời gian rồi nhân lên tại các tế bào cơ, sau đó xâm nhập sợi trục của tế bào thần kinh và di chuyển theo sợi trục này về trung ương thần kinh. Từ đây virus cũng theo  hướng thần kinh tới tuyến nước bọt và tản ra khắp hệ thống thần kinh. Virus có trong nước bọt chó dại 10 ngày trước khi phát bệnh.

 Triệu chứng lâm sàng là tình trạng viêm não do virus dại gây nên. Thời gian ừ khi xâm nhập đến khi phát bệnh phụ thuộc vào vị trí, số lượng, tính chất vết cắn và sức đề kháng của người bệnh.

Triệu chứng lâm sàng 

Bệnh dại có 3 thời kì trong suốt quá trình từ khi bị chó dại cắn bao gồm thời kì ủ bệnh, khởi phát và toàn phát.

Thời kì ủ bệnh

Ủ bệnh ở người thông thường từ 1-3 tháng sau phơi nhiễm, hiếm khi ủ bệnh ngắn dưới 9 ngày hoặc dài tới 1 vài năm.

Thời gian ủ bệnh phụ thuộc vào tình trạng nặng nhẹ của vết cắn, vị trí vết cắn liên quan đến các dây thần kinh và khoảng cách vết cắn đến não, số lượng virus xâm nhập. Vết cắn càng nặng và gần trung tâm thần kinh trung ương càng gần thì thời gian ủ bệnh càng ngắn. Chắc hẳn bạn đã có câu trả lời cho câu hỏi” bị chó dại cắn bao lâu thì phát bệnh” rồi phải không?

Thời kì khởi phát

 Kéo dài 1-4 ngày

 Yếu tố thuận lợi khởi phát bệnh là stress

 Triệu chứng có thể có là : lo lắng, thay đổi tính tình, cảm giác ngứa, đau ở nơi bị cắn

Thời kì toàn phát

Gồm 2 thể

Thể hung dữ hoặc co cứng

Biểu hiện bệnh là tình trạng kích thích tâm thần vận động là chủ yếu

Có thể bệnh nhân trở nên hung tợn, điên khùng, đập phá và nhanh chóng tiến tới hôn mê và tử vong

Có khi bệnh nhân có các kích thích vận động là chủ yếu với biểu hiện:

 + Co cứng, run rẩy tứ chi, co giật, co thắt họng và thanh khí quản gây triệu chứng sợ nước khát không dám uống ,chỉ nhìn thấy hoặc nghe thấy tiếng nước chảy cũng gây tăng co thắt họng và rất đau

 + Tình trạng co thắt này tăng lên mỗi khi có kích thích dù rất nhỏ vào các giác quan( sợ gió, sợ âm thanh) ,nét mặt luôn căng thẳng, hoảng hốt, mắt sáng và đỏ, có thể có tình trạng kích thích sinh dục

 + Khám có thể có sốt và các rối loạn thần kinh thực vật như giãn đồng tử, tăng tiết nước bọt,vã nhiều mồ hôi, nhịp tim nhanh

 + Các triệu chứng trên xuất hiện thành từng cơn, ngày càng dầy hơn, mạnh hơn. Bệnh nhân có thể có lúc tỉnh táo giữa các cơn. Triệu chứng nặng dần lên và tử vong trung bình sau 3-5 ngày do ngừng hô hấp và ngừng tim

Thể liệt

Ít gặp hơn thể trên. Thường ở bệnh nhân đã tiêm vaccin sau khi bị súc vật dại cắn. Thường không có triệu chứng sợ nước sợ gió

Lúc đầu có thể thấy đau vùng vết cắn, chi bị cắn và nhiều vùng cột sống. Sau đó xuất hiện hội chứng liệt theo kiểu Landry: đầu tiên liệt chi dưới, sau đó rối loạn cơ vòng,rồi liệt chi trên. Khi tổn thương tới hành não thì xuất hiện liệt thần kinh sọ, ngừng hô hấp và tuần hoàn. Tử vong sau 4-12 ngày

Cận lâm sàng

Xét nghiệm bệnh dại

Xét nghiệm thường quy ( không có giá trị chẩn đoán đặc hiệu bệnh dại )

 Máu: bạch cầu thường tăng cao, tăng tỷ lệ bạch cầu đa nhân trung tính

 Nước tiểu: tăng protein niệu và bạch cầu niệu

 Dịch não tủy: kết quả tương tự như một trường hợp viêm não/ màng não ( áp lực tăng nhẹ, tăng chủ yếu bạch cầu đơn nhân nhưng thường không quá 100/mm^3 )

Chẩn đoán hình ảnh: CT hoặc MRI cho các kết quả thay đổi không đặc hiệu

 Xét nghiệm chẩn đoán bệnh ( ít áp dụng )

Xác định virus dại từ các bệnh phẩm: nước mắt, nước bọt, dịch não tủy, mảnh sinh thiết não, da… bằng miễn dịch huỳnh quang. Phân lập các bệnh phẩm trên bằng phương pháp nuôi cấy tế bào. Thực tế phương pháp trên khó thực hiện và ít được áp dụng.

Nếu bệnh nhân tử vong: tìm hiểu thể Negri trong não ở vùng sừng Amon và các tổn thương viêm não không đặc hiệu bằng kính hiển vi điện tử.

Điều trị và dự phòng

Cho đến nay chưa có biện pháp điều trị nào có hiệu quả với bệnh dại. Điều trị hỗ trợ chỉ có tác dụng kéo dài thời gian diễn biến của bệnh nhưng cuối cùng bệnh nhân vẫn tử vong, thời gian kéo dài không quá 3 tuần.

Điều trị tại chỗ vết thương

 Rửa kĩ tất cả các vết cắn/cào trong 15 phút với nước và xà phòng, hoặc nước sạch, sau đó sát khuẩn bằng cồn 45 – 70 độ hoặc  cồn iot để làm giảm thiểu lượng virus dại tại vết cắn. Có thể sử dụng các chất khử trùng thông thường như rượu, cồn, xà phòng các loại, dầu gội, dầu tắm để rửa vết thương ngay sau khi bị cắn.

Không làm dập nát thêm vết thương hoặc làm tổn thương rộng hơn, tránh khâu kín ngay vết thương. Trường hợp bắt buộc phải khâu thì nên trì hoãn khâu vết thương sau vài giờ đến 3 ngày và nên khâu ngắt quãng/ bỏ mũi sau khi đi tiêm phong bế huyết thanh kháng dại vào tất cả các vết thương.

Tùy trường hợp cụ thể có thể sử dụng kháng sinh và tiêm phòng uốn ván

Điều trị huyết thanh kháng dại

Chỉ định cho các trường hợp bị cắn nặng: vết cắn rộng, sâu, nhiều vết cắn, bị cắn ở đầu, mặt, cổ, tay bởi một con vật có biểu hiện dại

Yêu cầu

• Tiêm càng sớm sau khi bị cắn càng có hiệu quả tốt.
• Tiêm trước khi tiêm vaccin

 Cách tiêm:

Có 2 loại huyết thanh kháng dại:

Huyết thanh kháng dại khác chủng lấy từ ngựa đã miễn dịch cao. Tiêm miễn dịch 1 lần duy nhất 40 UI/kg nặng. Có thể tiêm quanh vết cắn.

Để tránh tai biến sốc phản vệ có thể tiêm theo phương pháp Besrredka ( tiêm 0,1 ml, chờ 30 phút, tiêm 0,25 ml, chờ 30 phút, nếu không phản ứng, tiêm hết liều còn lại) và dùng thuốc kháng histamin tổng hợp và chỉ tiêm ở các trung tâm chống dại.

Globulin miễn dịch , đồng chủng, đặc hiệu kháng dại. Tiêm bắp, vị trí ở mông một liều duy nhất là 20 UI/kg nặng. Ưu điểm: Không có tai biến, nhưng nhược điểm là giá thuốc cao

Tiêm vaccin

 Chỉ định:

Khi bị liếm, trên da có vết thương, bị cào, cắn bởi súc vật bị dại hoặc nghi ngờ bị dại mà con vật ấy đã bị giết chết ( mà không có điều kiện xét nghiệm để khẳng định bị dại hay không ), hoặc đã trốn mất hoặc bị động vật hoang dã cắn.

Khi bị súc vật có vẻ khỏe mạnh cắn, phải theo dõi súc vật trong vòng 10 ngày. Nếu thấy có bất kì biểu hiện ốm hoặc thay đổi tính tình cần tiêm ngay. Còn nếu vẫn khỏe thì không cần tiêm.

Điều trị đã lên cơn dại

 Hiện nay chưa có thuốc điều trị đặc hiệu đẻ cứu sống bệnh nhân khi đã lên cơn dại. Chỉ điều trị triệu chứng: an thần, trợ tim mạch, để nơi yên tĩnh, riêng biệt.

Phòng bệnh

Tiêm vaccin phòng dại bắt buộc cho gi súc, đặc biệt là chó, mèo

Tiêm vaccin dự phòng bệnh dại cho người có nguy cơ cao bị phơi nhiễm với virus dại như cán bộ thú y, nhân viên phòng thí nghiệm làm việc với vaccin dại, người làm nghề giết mổ chó, mèo, người dân và những người đi du lịch đến nơi lưu hành bệnh dại.

Khi chăm sóc bệnh nhân bị bệnh dại phải mặc đầy đủ trang bị ( mũ, mạng, quần áo,găng tay, ủng…) rửa tay xà phòng kĩ sau khi chăm sóc và sát trùng bằng cồn iot. Các đồ vật( vải, dụng cụ của bệnh nhân…) cần đốt hủy. Các đồ sắt, giường tủ, sàn nhà… cần lau rửa bằng xà phòng và phun thuốc khử trùng.

Tóm tắt chỉ định điều trị dự phòng bệnh dại